nl
ANBI-onderzoek: de onderbuik van de journalistiek regeert het verstand. opnieuw.
Journalistiek en fiscaliteit zijn vooralsnog geen geschikt setje. Journalisten, ook het serieuze onderzoekssoort, laten zich vooral leiden door emotie als het gaat om publicaties over de fiscaliteit. Het onderbuikgevoel regeert en een werkelijk debat over de inhoud wordt niet gevoerd. Dat met één moeite door de gehele maatschappelijke sector over de kling wordt gejaagd en dat dit afbreuk doet aan onze democratische rechtsorde als geheel, wordt duidelijk aan de hand van recente publicaties door Investico over stichtingen met de ANBI-status. Over een ANBI-klok waarvan de klepel niet gevonden wíl worden.
Door mr. dr. I.A. Koele, voorzitter RvT Stichting The Floris*
Ik werd benaderd door Investico, en toen…
Enige tijd geleden werd ik gebeld door een journalist van Investico, een platform dat zich inzet voor ‘onderzoeksjournalistiek’ met een diepgravend karakter, dat tegenwicht wil bieden in een tijd waarin snel scoren en incidentgerichtheid in het (politieke) debat de democratische rechtsstaat uithollen[1].I couldn’t agree more! Met toppers als Egbert Myer en Herman Tjeenk Willink in het bestuur was ik dan ook zeer geïnteresseerd om mee te werken aan een onderzoeksrapport van Investico over maatschappelijke stichtingen met een ANBI-status. Niettemin volgde ik toch mijn gebruikelijke procedure bij journalisten en vroeg de noodzakelijke garanties dat mijn woorden niet uit context gebruik mochten worden en testte ik de werkelijke intentie achter het stuk (‘stond de uitkomst al vast? was men écht geïnteresseerd in mijn kennis om een constructieve bijdrage te leveren aan rechtsontwikkeling?’). Helaas bleek al snel dat Investico toch vooral op zoek was naar bevestiging van het ‘beeld dat was ontstaan’. Te weten dat bijna de helft van de onderzochte ANBI’s niet voldeed aan de publicatieplicht. ‘Of ik dat beeld herkende?’
Nadat ik had uitgelegd hoe deze publicatieverplichting in de wet is gekomen in 2013 als ‘symboolwetgeving’, en Investico dit niet wilde horen (er zat immers inmiddels heel wat werk in het onderzoek) heb ik voor de eer bedankt.
Een optocht van onwaarheden en valse conclusies
Onlangs werd in een aantal publieksmedia gretig verslag gedaan van het Investico-onderzoek. Op 8 januari j.l. verscheen in Trouw het artikel: Goede doelen? Nederland is een belastingparadijs voor organisaties die een ‘algemeen nut’ dienen, want dat is moeilijk te controleren. In De Groene Amsterdammer verscheen op dezelfde datum een vergelijkbaar stuk onder de titel ‘Liefdadig rariteitenkabinet’.Het Investico-onderzoek en de daarop gebaseerde artikelen staan vol met aperte onjuistheden en valse conclusies. Ik noem alleen de belangrijkste twee:
Misleiding 1
Het belangrijkste ‘nieuws’ (stop de persen!) voor de artikelen is dat bijna de helft van de onderzochte ANBI’s niet (volledig) aan haar publicatieplicht had voldaan en daarmee technisch niet voldeed aan de voorwaarden van de ANBI-regeling. Daarmee wordt de indruk gewekt door semantisch gegoochel (‘de Belastingdienst kon de publicatieplicht in 1500 gevallen niet controleren, omdat een onbereikbare website was opgegeven’) dat er geen controle plaatsvond door de Belastingdienst.Van enig besef over de context van deze ANBI-publicatievereiste blijkt niets uit het Investico-rapport. De valse suggestie wordt namelijk gewekt dat de Belastingdienst afhankelijk zou zijn van de informatie die op deze wijze via een website wordt gedeeld. De publicatieplicht is slechts ingevoerd om ANBI’s te manen tot transparantie richting ‘het publiek’ en het was bij voorbaat bekend dat deze ‘publicatieverplichting’ symboolwetgeving betreft, op verzoek van de politiek toegevoegd aan het ANBI-regime in 2013[2]. Hoewel de publicatieplicht bij veel ANBI’s disciplinerend zal werken en transparantie in zijn algemeenheid gewenst is, is de uitruil van algemene informatie met het publiek geen dragende voorwaarde voor de ANBI-status. De grote fondsenwervende instellingen maakten al sinds lang gebruik van publicatie van uitgebreide jaarverslagen om hun achterban geïnformeerd te houden over hun activiteiten. De publicatieverplichting is dan ook feitelijk niet zo belangrijk als Investico doet voorkomen en zeker niet bepalend voor de kwaliteit van de naleving van de (uitgebreide) ANBI-vereisten.
De Belastingdienst trekt ook terecht niet de ANBI-status in bij het niet-naleven van de publicatieplicht, maar zal de stichting wel opdragen om alsnog te voldoen aan de publicatieverplichting. En wordt een ‘terme de grace’ gegeven voor compliance. Daarmee is dan ook alles wel gezegd. Geen nieuws dus. En al helemaal geen reden voor al die opgeklopte opgewondenheid.
Misleiding 2
Voor Investico is de eerste mispeer kennelijk een aanmoediging om vrolijk verder te fantaseren, te weten dat ‘het moeilijk is voor de Belastingdienst om de ANBI-status in te trekken, zolang de statuten niet in strijd zijn met de wet of de leiders niet door de rechter zijn veroordeeld. ‘ Het onderzoeksplatform durft zelfs met droge ogen te betogen dat ‘het algemeen nut, dat ligt besloten in de naam Algemeen Nut Beogende Instelling, in de wet amper is gedefinieerd’. Excuse me?De waarheid is 180 graden de andere kant op: elke ANBI dient bij voortduring aan de hand van haar beleidsplan en feitelijke activiteiten te kunnen bewijzen dat zij nagenoeg uitsluitend het algemeen nut beoogt en haar feitelijke activiteiten dan ook direct ten gunste komen van dat algemeen nut. Voldoet zij daaraan niet, dan kan de ANBI-status (ook met terugwerkende kracht!) worden ingetrokken door de Belastingdienst.
De wet kent een duidelijk definitie van het algemeen nut (welzijn, cultuur, onderwijs, wetenschap en onderzoek, bescherming van natuur en milieu, daaronder begrepen bevordering van duurzaamheid; gezondheidszorg, jeugd en ouderenzorg; ontwikkelingssamenwerking, dierenwelzijn, religie, levensbeschouwing en spiritualiteit; bevordering van de democratische rechtsorde, volkshuisvesting). Belangrijker dan de definiëring echter is dat het begrip ‘algemeen nut’ een juridisch doctrine is, die ook voortdurend in ontwikkeling is – zoals dat hoort bij juridische doctrines.
Mijn gewaardeerde collega Prof. Sigrid Hemels had wél haar medewerking verleend aan Investico en is zeer verbolgen over het feit dat er beweringen in Trouw worden gedaan die zij zeker niet heeft gedaan (‘Hemels is nadrukkelijk geen voorstander van afschaffing van de Anbi regeling, ook al fraudeert volgens haar een deel van de organisaties’[3]. )
Waar komt die emotie vandaan?
Rationeel klopt er dus vrijwel niets van het Investico-artikel: hoewel een heel aantal ANBI’s niet tijdig aan haar publicatieverplichting voldoet, zegt dit bar weinig over de handhaving op de werkelijke algemeen nuttige activiteiten van onze civil society.De Investico-emotie lijkt afkomstig te zijn van twee voorbeelden, waar het gaat om ANBI-stichtingen waar activiteiten bleken plaats te vinden die in strijd zijn met onze publieke orde: een salafistische moskee en een Tibetaans boeddhistische organisatie van Sogyal Rinpoche.
Dat de Belastingdienst en het OM hiertegen wel degelijk in actie kunnen komen, heb ik elders uitgebreid betoogd[4]. Een stichting die in strijd met de wet, de openbare orde of goede zeden handelt, kan géén ANBI zijn. Punt. Lange streep. Ook het OM heeft ruime bevoegdheden om in te grijpen. Dat men aarzelachtig is om hier gebruik van te maken, heeft eerder een politieke reden. Het is echter geen grond om dan maar de gehele sector weg te parkeren als een ‘rariteitenkabinet’.
Publicatieverplichting en illusies…
Waar de politiek en de journalistiek steeds stuurt op meer transparantie richting het publiek, ben ik weinig optimistisch over het effect daarvan. Organisaties die bepaalde activiteiten graag wensen te bedekken, kunnen niet worden blootgelegd door algemene publicatieverplichtingen (dit is wat Sigrid Hemels ook heeft willen zeggen). Veel meer komt het aan op een werkelijke en actieve externe controle door de overheid, door het OM en de Belastingdienst. Bedenk daarbij echter dat lang niet alle activiteiten van een stichting voordelen genieten van de ANBI-status en in zoverre ook niet gecontroleerd behoeven te worden door de Belastingdienst. Zo hebben financieringen en schenkingen uit het buitenland geen fiscale consequenties in Nederland en worden derhalve niet fiscaal ‘getoetst’.Compliance-informatieverplichting
Veel belangrijker zijn de maatregelen die erop gericht zijn om compliance-informatie te verzamelen voor stichtingen en deze ook aan de overheid ter beschikking te stellen, ook in internationaal verband. De aanbeveling om alle begunstigden van stichtingen te registreren in de boekhouding van stichtingen is opgenomen in het 2019 Peer Review report over Nederland van de OECD: Transparency and Exchange of Information for Tax Purposes[5]. Dit heeft inmiddels geleid tot een uitbreiding van de administratieverplichting in artikel 2:290 BW voor alle stichtingen[6]. Ik zou verder willen gaan en verplichtingen willen introduceren die een ‘expenditure responsibility’ inhouden[7].Let op: uitholling overdwars
De kern van mijn betoog - en dat is ook waar stichting The Floris (een ANBI) voor staat - is dat de motivatie van de (onderzoeks)journalisten over de vermeende misstanden bij ANBI’s in strijd is met haar eigen beweerdelijke grondslag, te weten het voorkómen dat de democratische rechtsstaat wordt uitgehold. De mate van ongenuanceerdheid en onverdraagzaamheid die uit deze publicaties blijkt, getuigt eerder van een illiberaal maatschappijbeeld waar de civil society wordt gezien als een bedreiging van het centrale gezag terwijl de universele waarden die door maatschappelijke organisaties worden gepropageerd juist worden gemarginaliseerd[8]. Dat zal wellicht niet de intentie zijn, maar het is wel het gevolg van deze publicaties. Als mensen zelf niet meer in de gaten hebben wat hen drijft, dan wordt het heel gevaarlijk…Holle politiek
De publicaties van Investico hebben inmiddels - daar kun je op wachten - geleid tot uitgebreide Kamervragen van Leijten (SP) d.d. 9 januari 2020 en Lodders (VVD) d.d. 16 januari 2020. Daarbij worden opnieuw de principiële defiscalisering van ANBI’s (dat wil zeggen vrijstelling van schenk- en erfbelasting en aftrekbaarheid van giften) die een kenmerkend onderdeel is van elke westerse democratie genegeerd. Kamerlid Leijten heeft het over de €600 miljoen die gemoeid is met de Geefwet, terwijl de Geefwet in feite een terugneming was van eerdere ruimere fiscale faciliteiten in de vennootschapsbelasting voor ANBI’s[9]. De fiscale faciliteiten voor ANBI’s zijn veel ouder en van oudsher onderdeel van onze fiscale wetgeving, net zoals dat in andere westerse democratieën het geval is. Het is dus geen ‘knutselwetje’ of een ‘belastingparadijs’ voor rariteiten.Hopelijk leiden de Kamervragen tot het besef bij de regering dat het nemen van verantwoordelijkheid (en daarmee ook van capaciteit) voor duidelijke regelgeving en nauwgezette controle essentieel is. Zorg dat fraudeurs en malicieuze lieden geen voet aan de grond krijgen. En bescherm daarmee onze samenleving[10], ook tegen de risico’s van waardenvrije journalistiek.
Zoals Herman Tjeenk Willink pleegt te zeggen: we leven in een tijd waarin de instituties en de samenhang in onze samenleving ernstig wordt bedreigd. De civil society, het totaal aan maatschappelijke instellingen met een algemeen nuttige doelstelling (‘charities’ in het internationale idioom), zijn een essentieel onderdeel van onze democratische samenleving juist nu alle mensen het recht hebben om zo’n organisatie op te richten en te voeren. Het vormt de ruggengraat en veerkracht van de samenleving die we zijn. Het is onze plicht om daar uiterst voorzichtig mee zijn.
*Auteur mr. dr. Ineke A. Koele is behalve een van Nederlands meest gerenommeerde fiscaal juristen, met haar eigen kantoor Koele Tax & Legal Perspecta, en DDB-Expert 'Tax & Legal' ook initiatiefnemer en voorzitter van de Raad van Toezicht van The Floris. The Floris is een stichting met een zuiver maatschappelijke doelstelling en verenigt als algemeen nut beogende instelling in haar ambities essentiële democratische krachten zoals waakzaamheid, de moed om zaken te benoemen, onderbouwde verbeteringen te formuleren en de openheid tot debat. The Floris bestrijdt ongenuanceerde standpunten die respect ontberen en onderstreept op haar beurt rechtsstatelijke en magistratelijke normen en waarden. The Floris brengt het ontspoorde debat terug tot de essentie van de problematiek, los van de identiteit van de spelers.
[2] https://www.nob.net/commentaar-anbis-en-ur-awr-1994
[3] De longread van het stuk op de website van Investico maakt wel de nuance van haar uitspraken inzichtelijk: https://www.platform-investico.nl/artikel/anbis-komen-rapportageplicht-niet-na-longread/#annotation-29886-41
[4] Dr. I.A. Koele, Extern toezicht op organisaties die handelen in strijd met public policy. https://www.dedikkeblauwe.nl/news/extern-toezicht/8466.
[5] https://www.oecd.org/netherlands/global-forum-on-transparency-and-exchange-of-information-for-tax-purposes-the-netherlands-2019-second-round-fdce8e7f-en.htm
[6] Onderdeel van de Implementatiewet UBO wetgeving, die naar verwachting in maart 2020 in werking treedt.
[7] De suggesties hierover zijn uitgewerkt in mijn proefschrift ‘International Taxation of Philanthropy’, IBFD 2007.
[8] Zie ook Dr. I.A. Koele, Het begin van het einde van onze rechtsstatelijke vrijheid door populistische symboolpolitiek, over het Wetsvoorstel Maatschappelijke Organisaties dat in strijd is met de sociale grondrechten. https://www.koeletaxlegal.com/blog/wetsvoorstel-transparantie-maatschappelijke-organisaties.html
[9] https://www.cda.nl/actueel/nieuws/omtzigt-geefwet-is-eigenlijk-neemwet/
[10] Zie ook Dr. I.A. Koele, Nederland ANBI-land: voorbij cowboy country graag, https://www.dedikkeblauwe.nl/news/cowboy-country.
