Checks & Balances

Dat er ruimte is voor fraude en misbruik bij de zogenaamde ‘look-a-likes’ is door het onderzoeksprogramma Argos intussen overtuigend aangetoond. Ook de uitzending van afgelopen zaterdag schetste een ontluisterend beeld van belangenverstrengeling en zelfverrijking. De vraag of dit beeld representatief is voor de alle fondswervende goede doelen kan door Argos niet beantwoord worden, maar de verontrustende suggestie dat dit het tipje van een ijsberg is blijft wel in de lucht hangen. Die suggestie is de boodschapper van het slechte nieuws niet aan te rekenen, want ‘het toezicht’ op ‘de goede doelen’ is zelf nog buitengemeen niet-transparant. Na jaren van gesteggel en gedoe moet er vanaf 1 januari 2014 eindelijk een centraal systeem voor validatie en toezicht komen. Dat lijkt een grote sprong voorwaarts, maar het is evident dat ook dit nieuwe systeem geen garantie zal of kan bieden voor volkomen transparantie.
Dat is illusionair om een aantal praktische redenen, maar ook om ten minste één fundamentele.
De ‘law and order-reflex’ na elke vorm van fraude en misbruik begint in dit land epidemische vormen aan te nemen. Politici buitelen over elkaar om voor elke straathoek een agent of belastinginspecteur te beloven, maar met de werkelijkheid heeft het weinig te maken. Als de Belastingdienst al moeite heeft om Bulgaarse boeren van een Nederlandse zorgtoeslag af te houden, hoe moet dat dan met 60.000 ANBI’s? En dan laten we de vele duizenden clubjes ‘Red de zieke eik’ verder maar buiten beschouwing.
Een meer fundamentele dan praktische vraag is of wij een systeem zouden willen waarbij de overheid een 100 procent controle nastreeft op alle particuliere fondsenwervende initiatieven. Daarmee zet de overheid een wel erg grote voet in het domein van de vrijwillige maatschappelijke activiteiten van haar burgers. Die prijs is voor onze civil society naar onze smaak veel te hoog. Een controle op ANBI’s, die profiteren van ons belastinggeld, juichen wij toe. Maar aan het al decennia gevoerde beleid van zelfregulering – alle tekortkomingen incluis - mag niet getornd worden. Het publieksvertrouwen is uiteindelijk de beste motivatie om zoveel mogelijk rotte appels uit de eigen mand te weren.
De roep om betere ‘checks and balances’ in de wereld van de goede doelen is terecht en legitiem, maar diezelfde ‘checks and balances’ tussen overheid en civil society mogen daaraan niet geofferd worden.